Peki Balık Refahını Neden Önemsemeliyiz?
Yazar: Deniz Kıraç
Editör: Ayşenur Günay
Bir önceki yazımızda balıkların hisseden varlıklar olduğunu, aslında fark etmediğimiz bir çok özellikle donatıldıklarını öğrendik. Bu yazımızda ise bu hisseden canlıları korumak ve refahlarını sağlamak ne demek bundan bahsedeceğiz.
Hayvan refahı kavramının tanımı hala üzerinde uzlaşılmamış bir konu. Çoğunluğun uzlaştığı tek bir refah tanımı olmamakla beraber, refah kriterleri belirlenirken hayvanların biyolojik fonksiyonlarını olağan şekilde yerine getirmeleri, doğalarına uygun davranmaları ve duygu durumları gözetilir. Genel anlamıyla, hayvan refahı hayvanların fiziksel ve psikolojik açıdan iyi olma hali ile ilgilidir. Elbette herhangi bir endüstriyel hayvancılıkta hayvanların acı çekmediğinden söz etmek mümkün değildir. Balık refahı çalışmalarındaki amaç, endüstriyel hayvancılıktaki en kötü uygulamaların son bulmasını sağlayarak kısa vadede bu sisteme doğmasını engelleyemediğimiz hayvanların çektiği eziyetin azaltılmasını sağlamaktadır. Bu doğrultuda, uluslararası hayvan refahı uygulamalarında kabul edilen ‘Beş Özgürlük’ yaklaşımı balıklar için de refah politikası belirlemede bir rehber kabul edilir¹. Bu yaklaşıma göre balıkların
Aç kalmama
Huzursuzluk veren çevresel şartların içinde olmama (yanlış su kalitesi veya sıcaklık)
Acı çekmeme, yaralanmama ve hasta olmama
Korku ve endişe yaşamama,
Normal davranışlarını sergileme (yeterli alan) özgürlüğü vardır.
Peki Balık Refahını Neden Önemsemeliyiz? Problemler nedir?
Fish Welfare Initiative’e göre dünyada yetiştirilen tavukların dört katı balık yetiştirilmekte ve yaşayan insanların on dört katı balık mevcut. Bu, balıkları dünyada en çok yetiştirilen hayvan grubu yapıyor.
Su ürünleri yetiştiriciliği dünya çapında en hızlı büyüyen gıda sektörü ve bugün deniz ürünlerinin yarısından fazlası çiftliklerden gelmekte. (Ritchie & Roser, 2020). Bu çiftliklerde herhangi bir zamanda 73 ila 180 milyar balık yetiştiriliyor. (Fishcount, 2019). Gelecekte, su ürünleri yetiştiriciliği muhtemelen çok daha genişleyecek ve tüketilen deniz ürünlerinin çoğunu üretecek konuma gelecek.
TÜİK’in paylaştığı verilere göre ise Türkiyede 2020 yılında 785.811 ton balığın yetiştirildiğini görüyoruz. Bütün verilere rağmen, balık refahı ihmal edilen bir alan. Bu yüzden de birçok balık büyük ölçüde acı çekmeye devam ediyor.
Şimdi boş bir tuval hayal edin. Bu tuvale milyarlarca balığı yerleştirin ve şimdi de hepsinin aynı anda bilinçsizce uygulanan yöntemler yüzünden eziyet çektiğini düşünün. Şuraya da kimsenin bu konuda çalışmadığını ve bilinçli olmadığını çizersek, bu tablo sevgili Bob Ross’un mutlu tabloları aksine felaket bir manzaraya dönüşmekte. İşte kendi başına bu durum bile balıkları korumak için bizi harekete geçirmeye yetmektedir. Endüstrideki tüm sorunlar giderilemese de en büyük acıları engellemek toplam eziyeti hemen azaltacağı gibi uzun vadede de bütüncül bir çözüme önayak olacak.
Bizim hayal etmekte bile zorlandığımız bu tablo, endüstriyel sistemlerde milyarlarca balığın her gün yaşadığı sorunların resmi. Peki, bu sorunlar neleri içermektedir biraz da bunlara bakalım. Balık refahı çerçevesinde, endüstriyel sistemlerde öncelikli olarak çözülmesi gereken süreçleri aşağıdaki şekilde kategorilendirebiliriz
Balık Refahı İle İlgili Öncelikli Sorunlar:
1- Doğal Yaşama Alanlarına Uygun Olmayan Ortamlarda Yetiştirilmeleri
2- Besleme Yöntemleri
3- Stoklama yoğunluğu, Yetiştirme ortamı
4- Su Kalitesi
5- Hasat ve Bayıltma
Bunlara ek diğer problemli süreçler de şu şekilde:
1- Taşımacılık ve Elle Muamele
2- Sağlık ve Medikal Müdahale
3- Doğal Hayat üzerindeki etkisi
4- Çalışanların Gerekli Eğitimi Alması
5- Veri Tutulması ve Raporlama
Peki bunlar ne demek?
Su Kalitesi
Böyle bir çırpıda saymaktan ibaret değil tabii ki bu problemler. Bunların ne demek olduğuna dair de biraz fikir edinsek her şey daha açık olacaktır. Önce balıkların tüm hayatlarını geçirdikleri ve onlara hayat kaynağı olan sudan bahsedelim. Çiftlik balıklarının sağlığı ve refahı için iyi su kalitesi şart. Su oksijen kaynağıdır ve atıkların bertaraf edilmesinde de hayati bir rol oynar. Kötü su kalitesi hem akut hem de kronik sağlık ve refah sorunlarına yol açabilir. Özellikle, akut veya kronik strese yol açabilir, homeostazı kontrol etme kabiliyetini azaltabilir, hastalığa karşı duyarlılığı ve hastalığın tekrarlama sıklığını artırabilir, kondisyon faktörünü azaltabilir, yüzgeç erozyonu ve solungaç hasarını artırabilir, büyümeyi azaltabilir ve ölüm oranını artırabilir.²
Taşımacılık ve Elle Muamele
Uzayda olduğunuzu düşünün, size oksijen sağlayan uzay kıyafetiniz delinmiş ve sızdırıyor. Nefes alamıyorsunuz, koskoca uzay orada ama sizin için bir gıdım oksijen yok. İşte balıkların çok sık yaşadığı problemlerden biri de bu. Sudan çıkartılarak ele alınmaları. Ele alma, özellikle sudan çıkarmayı gerektiriyorsa streslidir. Bir balık kuyruğundan tutulduğu bir muameleyle asla karşılaşmamalıdır. Ele alma, ölçek kaybına, gözlerde ve yüzgeçlerde yaralanmalara ve kas morarmasına neden olabilir.³
Stoklama yoğunluğu
Tablolarımız bununla da son bulmuyor. Şimdiki tablomuzda bir küvetin içine 20 kişi sığmaya çalıştığımızı hayal ediyoruz. Bunun için kolunuzu bacağınızı sıkıştırırsak, sürtünmeden kaynaklanan yaralarınız olabilir değil mi? Tam olarak bu durum balık dostlarımız için de geçerli. Çiftliklerde sırf aynı anda daha fazla balık yetiştirebilmek için balıkları yoğun stok yoğunluğu ile yetiştirmeye çalışıyorlar. EFSA (Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi), stok yoğunluğunun somon refahını etkileyen önemli bir faktör olduğu ve somondaki yüksek stok yoğunluğunun artan saldırganlık seviyelerine, fiziksel hasara ve su kalitesinin düşmesine neden olabileceği sonucuna varmıştır.
Doğal Yaşama Alanlarına Uygun Olmayan Ortamlarda Yetiştirilmeleri
Bir diğer önemli problem ise, balıkların doğal ortamlarından çok uzak ve normal davranışlarını sınırlayan koşullarda yetiştirilmeye çalışılıyor olmaları. Örneğin, kafeslerde somon yetiştirmek, denizde yabani somon balığı için normal olan uzun mesafeleri yüzmekten mahrum bıraktığı için doğal yüzme davranışlarını kısıtlar. Bir diğer örnek ise, çipura. Çipura, tek başına veya küçük sürüler halinde yaşayan, az hareket eden bir balıktır. Bununla birlikte, yetiştirilen çoğu Avrupa çipurası, deniz kafeslerinde 10-20 kg/m yoğunlukta yetiştirilir.
Hasat ve Bayıltma
Gelelim anlatması bile en zor olanına. Çiftlik balıklarını öldürmek için çeşitli yöntemler kullanılır. Karbondioksitle gaz vermek veya solungaçları balıkların bilinci açıkken kesmek en acı verici yöntemlerden birkaçıdır. Ayrıca, bazı balıklar havada veya buzda boğulmaya bırakılır veya hala hayattayken işleme tabii tutulur. Bu yöntemler uygulanırken balık acıyı hissetmeye devam etmektedir. Hayvanları bilinci açıkken ölüme terk etme en zalim yöntemlerden biridir. Balıklara yardım etmenin en iyi yolu balıkları tabaklarımızdan çıkarmak olmakla birlikte, kısa vadede ölmesini engelleyemediğimiz balıklar için de bu zalim yöntemin bir an önce son bulmasını sağlamamız gerekmektedir.
Sonuç?
Sonuç olarak, tıpkı bizler gibi stresi ve acıyı hissedebilen milyarlarca balığın bilinçsizce uygulanan yöntemler yüzünden çektiği eziyet kat ve kat artıyor. Bu eziyetlerin kısa vadede engelleyebileceklerimiz kısmına son vermek de bizim ahlaken sorumluluğumuz. Balık Refahı kavramsal olarak yeni yeni şekilleniyor olsa da önemi tartışmaya kapalı. Dünyayı 180 milyar çiftlik balığı ile paylaşıyoruz ve onlara reva gördüğümüz yaşam şartları bize iklim ve sürdürülebilirlik sorunları olarak geri dönüyor. Daha etik bir dünya kurmak sadece ahlaki bir eylem değil aynı zamanda varoluşumuzu tehdit eden çevresel şartlara karşı bir zorunluluk.
Kaynakça:
¹"What is Animal Welfare?" FAWEC - Farm Animal Welfare Education Centre
²Ellis T., North B., Scott A.P., Bromage N.R., Porter M. & Gadd D., 2002. The relationships between stocking density and welfare in farmed rainbow trout. Journal of Fish Biology (2002) 61, 493-531; & North B.P., Turnbull J.F., Ellis T., Porter M.J., Miguad H., Bron J. & Bromage N.R., 2006. The impact of stocking density on the welfare of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). Aquaculture 5, 466-479.
³ 14 & Willoughby, 1999. Manual of salmonid farming. Fishing New Books, Blackwell Science, Oxford